Stawia nas to na 15 miejscu pod względem wielkości powierzchni województwa. Na Ziemi Świętokrzyskiej zamieszkuje jeden milion trzysta dwadzieścia osiem tysięcy mieszkańców co stanowi 3,4% ogólnej liczby ludności kraju.

Choć wymienione dane nie są imponujące to region ten o najstarszych tradycjach przemysłowych w Polsce z ciekawą przyrodą, wielką różnorodnością formacji geologicznych zasługuje na zaliczenie go do najciekawszych regionów w Kraju. O popularności Ziemi Świętokrzyskiej decydowało i decyduje kilka czynników. Po pierwsze - położona w centrum ziem polskich jest stosunkowo dostępna pod względem komunikacyjnym. Po drugie – skupia w sobie różnorodne elementy osobliwości przyrodniczych, tradycji historycznych, śladów działalności materialnej i duchowej całych pokoleń. Są to idealne tereny do uprawiania turystyki kwalifikowanej i edukacyjnej.

Już w średniowieczu Góry Świętokrzyskie budziły zainteresowanie, tym bardziej że ich niedostępność i tajemniczość była dobrym tematem do tworzenia legend i mitów. To tu właśnie zaczynała się kamienna i żelazna historia ziem polskich, tu napisano słynne kazania świętokrzyskie, tu cystersi zakładali swoje pierwsze klasztory, a królowie pielgrzymowali do sanktuarium na Świętym Krzyżu. Walory przyrodniczo –krajoznawcze Ziemi Świętokrzyskiej stawiają ją w rzędzie najbardziej atrakcyjnych regionów Polski, (65% województwa objęte jest ochroną prawną). Jest ona bez wątpienia skarbnicą bezcennych pamiątek historycznych, archeologicznych, geologicznych, krajoznawczych, przyrodniczych, kulturowych – prawiecznych zabytków naszej sztuki i architektury, żywą księgą, z której umiejętny i świadomy badacz wyczytać może wielkość i potęgę minionych wieków.

To tu na Ziemi Świętokrzyskiej przetrwały dowody z okresu dolnojurajskiego w postaci dobrze zachowanych tropów dinozaurów które wędrując korytem wysychającej rzeki pozostawiły wyjątkowo czytelne ślady (tropy), które oglądać możemy w pawilonie na terenie rezerwatu przyrody nieożywionej „Gagaty Sołtykowskie” gmina Stąporków. Na tej ziemi przetrwały do czasów współczesnych dowody sprzed 5 000 lat, gdzie w Krzemionkach Opatowskich człowiek z okresu neolitu pozostawił po sobie wspaniale zachowane kopalnie krzemienia pasiastego, narzędzia i prymitywne wyroby, siekierki krzemienne czy groty do strzał i broni kłutej. Dziś świetnie zachowane ślady dokumentują niemal całą ówczesną technologię, od wydobycia krzemienia poprzez obróbkę do wyrobów gotowych. Dzięki pozostawionym podziemnym korytarzom, szybom, chodnikom, resztą zachowanych narzędzi wykonanych z poroży i kości zwierząt niegdyś tu żyjących, możemy wyobrazić sobie dzisiaj jak człowiek wówczas ujarzmiał przyrodę. Owe materialne dokumenty pozwalają nam dzisiaj uświadomić sobie, że kiedy człowiek wydobywał i przetwarzał w przedmioty użytkowe krzemień w Krzemionkach Opatowskich – w dalekim Egipcie rozpoczynano budowę imponujących piramid.

Na Ziemi Świętokrzyskiej do czasów współczesnych pozostało nam wiele cennych zabytków, świadczących o wysokim poziomie kultury technicznej jej mieszkańców żyjących na tych terenach. To tu, na przełomie nowej i starej ery istniał ośrodek produkcji żelaza, nazywany dziś Starożytnym Okręgiem Przemysłowym. W okresie od 11 – 4 tys. lat przed naszą erą istniała najstarsza znana kopalnia odkrywkowa hematytu (70% Fe) na terenie wsi Łyżwy i Grzybowej Góry pod Skarżyskiem w rezerwacie archeologicznym „Rydno”. Ruda hematytu poza wytopem używana była jako surowiec do uzyskiwania bardzo poszukiwanego barwnika do malowania ciała na czerwono (tzw. krwica), używanego już przez człowieka neandertalskiego. Ślady poszukiwania rudy znaleziono w jaskini „Raj”. Od czasów Stanisława Staszica wiedziano, że w rejonie Gór Świętokrzyskich znajdują się ślady starożytnego hutnictwa. Prowadząc prace archeologiczne w okolicach Nowej Słupi, badając pozostałości po dawnych piecach zwanych dymarkami, badając żużel zalegający na okolicznych polach, opracowano nową obszerna hipotezę naukowo-badawczą potwierdzającą istnienie w okresie przed naszą erą potężnego ośrodka hutniczego największego w środkowej Europie.

Wcześniej w nauce problem ten nie istniał. W słownictwie archeologicznym nie było znane takie pojęcia jak: piece dymarskie, czy kloc żużla. To wyjątkowe znalezisko mające znaczenie światowe, jest zasługą wielu znakomitych ludzi nauki, specjalistów reprezentujących różne instytucje i placówki naukowo-badawcze. Na Ziemi Świętokrzyskiej w ponad 150 miejscowościach zachowały się trwałe pamiątki po Staropolskim Okręgu Przemysłowym. Możemy podziwiać ruiny Huty „Józefa” w Samsonowie, czy mury oporowe w Bobrzy, ruiny Walcowni Drobnej w Nietulisku, czy Muzeum Techniki w Sielpi Wielkiej. Zachowane zabytki techniki są dokumentami myśli inżynierskiej, dokumentami uporczywej pełnej ogromnych wysiłków walki człowieka o opanowanie przyrody. Reprezentują więc jedną z najbardziej zaszczytnych dziedzin działalności ludzkiej. Ta szczególna ranga zabytków techniki powoduje, że powinny być spopularyzowane i udostępnione szerokim rzeszą turystów krajowych i zagranicznych dając możliwość poznania naszych tradycji technicznych od czasów neolitu do współczesności. W obecnym uprzemysłowionym świecie, pełnym urządzeń elektronicznych nasze zabytki techniki stają się prawdziwą atrakcją na skalę europejską a nawet światową.

Innym „skarbem” Ziemi Świętokrzyskiej jest niewątpliwie przyroda, która nie jest należycie wykorzystywana dla potrzeb turystyki edukacyjnej. Obserwując wzrastające z roku na rok zapotrzebowanie właśnie na turystykę edukacyjną, szkoły w przyrodzie, zielone szkoły, chcemy serdecznie zaprosić do korzystania z zasobów i piękna przyrody Ziemi Świętokrzyskiej. W głównym pasmie Gór Świętokrzyskich - najstarszego pasma górskiego w Polsce - leży jeden z dwudziestu trzech parków narodowych. Świętokrzyski Park Narodowy został utworzony 1 kwietnia 1950 roku i aktualnie posiada powierzchnię 7.624.48 ha. Obejmuje swoim obszarem najwyższą część Gór Świętokrzyskich najstarszych gór fałdowych w Europie zbudowanych z kwarcytów kambryjskich, których wiek określa się na 550 mln. lat, ze słynnymi gołoborzami. Ponadto posiadamy wg stanu na koniec 2002 roku 68 rezerwatów przyrody z czego 24 to rezerwaty leśne, 10-stepowe, 7-florystyczne, 2-torfowiskowe, 21-przyrody nieożywionej, po jednym - słonoroślinnym, ornitologicznym i krajobrazowym. Mamy 9 parków krajobrazowych z czego 5 to parki krajobrazowe Gór Świętokrzyskich, spełniające funkcję buforową w stosunku do Świętokrzyskiego Parku Narodowego w celu zabezpieczenia go przed nasilającą się antropopresją. Na Ponidziu mamy trzy parki krajobrazowe ze stanowiskami unikalnej roślinności ciepłolubnej (kserotermicznej) zaś dziewiąty park krajobrazowy położony jest po zachodniej stronie województwa. Wszystkie parki krajobrazowe nadzorowane są przez Zarząd Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych z siedzibą w Kielcach. Oprócz parków krajobrazowych mamy 10 obszarów chronionego krajobrazu, 664 pomniki przyrody ożywionej i nie ożywionej, ponadto mamy 7 zespołów przyrodniczo krajobrazowych, 65 użytków ekologicznych i 10 stanowisk dokumentacyjnych, to ogromny naturalny poligon edukacyjny dla szkół i uczelni. Pośród pomników przyrody „króluje” niewątpliwie dąb „Bartek”, jeden z najbardziej znanych pomników przyrody nie tylko na naszym terenie, ale również w Polsce. Aż trudno uwierzyć, że województwo świętokrzyskie jako jedyne w kraju posiada 66.63 % powierzchni objęte ochroną. Każdy kto odważył się przyjechać na Ziemię Świętokrzyską jest zauroczony nie tylko przyrodą ale również historią, architekturą, archeologią, miejscami pamięci narodowej. Poznanie środowiska przyrodniczego w miejscu zamieszkania, regionu w którym żyjemy, staje się wyznacznikiem nadchodzących czasów. Ukazywanie wzajemnych powiązań poszczególnych elementów środowiska, które uwzględniają działalność człowieka i jego wpływ na dokonujące się zmiany w środowisku przyrodniczym, w środowisku naturalnym człowieka, to najważniejszy etap edukacji ekologicznej we współczesnym, nowoczesnym świecie.

Kielce, stolica województwa świętokrzyskiego są największym miastem pn. Małopolski i staropolskiego okręgu przemysłowego – regionu o najstarszych tradycjach przemysłowych w Polsce. Kielce leżą w górach Świętokrzyskich, na zachodnim krańcu Doliny Kielecko – Łagowskiej. W granicach miasta znajdują się pasma Gór Świętokrzyskich: Kadzielniańskie z 3 rezerwatami, Dymińskie, Posłowickie, oraz zachodnia część Grzbietu Szydłówkowskiego. Na pn. miasto sięga zalesionych Wzgórz Tumlińskich, od pd. Zachodu dochodzi do Pasma Zgórskiego. Przez Kielce płynie rzeczka Silnica związana z barwną legendą o naszym mieście. Z racji swojego położenia wśród malowniczych wzniesień, znacznej różnicy poziomów (263-406 m .n.p.m.), pod względem krajobrazowym należą do najładniej położonych miast wojewódzkich w kraju, na co ma dodatkowy wpływ duża ilość zieleni i unikalne rezerwaty przyrody o ogromnym znaczeniu dla nauki. Kielce to jedyne w Europie a nawet na świecie miasto, posiadające w swoich granicach tak wielką różnorodność formacji geologicznych. Historia miasta to ponad dziewięć wieków istnienia grodu nad Silnicą.

Kielce to między innymi siedziba pierwszej wyższej uczelni technicznej w Polsce a siódmej w Europie, założonej z inicjatywy Stanisława Staszica w 1816 roku, w północnym skrzydle zespołu pałacowego biskupów krakowskich, zwana wówczas Szkołą Akademiczno-Górniczą dziś z siedzibą w Krakowie o nazwie Akademii Górniczo-Hutniczej. Po zachodniej stronie Wzgórza Zamkowego znajduje się okazały pałac biskupów krakowskich wybudowany w latach 1637-41 z fundacji biskupa Jakuba Zadzika według projektu Jana Trevano i budowniczego Tomasza Poncino. Dziś wiadomo że jest to najlepiej zachowany obiekt architektoniczny w Polsce z czasów Wazów (78% oryginału). Kielce to miasto rezerwatów których aktualnie na terenie miasta jest pięć z czego cztery to rezerwaty skalno-geologiczne przyrody nieożywionej istne laboratoria dla geologów z ciekawostkami na skalę światową (np. rezerwat Kadzielnia „Skałka Geologów” to skamieniała rafa koralowa z licznymi skamieniałościami ryb pancernych i ryb dwudysznych.) Na światowej konferencji naukowej w Paryżu w 1975 roku w oparciu o dokumenty przedstawione przez prof. Włodzimierza Sedlaka naukowcy tam zgromadzeni nazwali Kielce i najbliższą okolicę „największym muzeum geologii pod gołym niebem”. Ponadto Kielce to przyjazne miasto dla turystyki nie tylko kwalifikowanej ale i edukacyjnej, rekreacyjnej i masowej bez względu na porę roku. Z roku na rok Kielce zyskują na atrakcyjności i są wspaniałą bazą wypadową dla turystów. Miłośnicy sportów zimowych korzystać mogą z wyciągów i tras zjazdowych (G. Telegraf i G. Pierścienica) Są tu wspaniałe warunki do uprawiania turystyki narciarskiej, narciarstwa śladowego.

Ziemia Świętokrzyska to bez wątpienia skarbnica bezcennych pamiątek historycznych i związanych z nimi miejscowościami takimi jak: Sandomierz, Wiślica, Jędrzejów, Wąchock, Opatów, Pińczów, Ujazd, Szydłów, Tarczek, Świętomarz, Św. Krzyż, Św. Katarzyna, Chęciny, Bodzentyn, Koprzywnica, Busko-Zdrój, Końskie, Sielpia Wielka, Małogoszcz, Nagłowice; archeologicznych ze śladami dinozaurów, śladami prehistorycznego górnictwa, geologicznych z unikalnymi odmianami wapieni – zwanymi „marmurami kieleckimi”, przyrodniczych z unikalna roślinnością ciepłolubną i gatunkami roślin nigdzie indziej nie występującymi (groszek pannoński, storczyk purpurowy, dyptam jesionolistny „gorejący krzew Mojżesza”), kulturą materialną – prawiecznych zabytków techniki.

Z regionem świętokrzyskim związanych było wielu sławnych ludzi – Mikołaj Rej, Jan Łaski, Stefan Czarniecki, Piotr Ściegienny, Adolf Dygasiński, Wespazjan Kochowski, Stefan Żeromski, Stanisław Konarski, Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Walery Przyborowski, Marian Raciborski, Aleksander Janowski, Gustaw Herling Grudziński, Witold Gombrowicz, Henryk Sienkiewicz, Włodzimierz Sedlak i wielu innych.

Nagromadziła ta ziemia wiele pamiątek i śladów przeszłości, jest przebogata pod względem fizjograficznym. Ukazuje chętnie swe wartości i piękno tym wszystkim, którzy chcą wędrować jej szlakami których na dzień dzisiejszy mamy 1 192 km . Znakowane szlaki turystyczne prowadzą po najpiękniejszych i najciekawszych zakątkach tej „urocznej” krainy wzbogacając wiedzę wędrujących. W zależności od zainteresowań możemy wybrać sobie trasę po starych Kielcach (ciekawy szlak miejski), albo „Śladami Polskich Królów”, „Ateny Polskie i Perły Architektury Renesansowej”, „Zabytki Staropolskiego Okręgu Przemysłowego i Miejsca Walk Powstańczych”, „Szlakiem Kultury Polskiej – Cystersi, Mikołaj Rej, Henryk Sienkiewicz”, „Wycieczki Polonistyczne” „ „Wycieczki Przyrodnicze”, „Wycieczki Geograficzne” Dla zwiedzających przygotowane są przewodniki oraz mapy do nabycia w sieci handlowej i punktach informacji turystycznej. I wreszcie Ziemia Świętokrzyska to wymarzone miejsce dla uprawiania turystyki od kwalifikowanej do rekreacyjnej. Czy może mówić, że zna Polskę ten , co tu jeszcze nie był.
Tekst i Foto: Jerzy Kapuściński